Tarihte Bugün: 24 Ekim - Krizler, Antlaşmalar ve Yeni Başlangıçlar
Tarih, yalnızca geçmişte kalan olayların bir listesi değil, aynı zamanda bugünkü dünyamızı şekillendiren kararların, trajedilerin ve zaferlerin canlı bir kaydıdır. 24 Ekim tarihi de bu açıdan, insanlık tarihinin seyrini değiştiren, bazıları küresel düzeni yeniden tanımlayan, bazıları ise derin ekonomik yaralar açan çok önemli anlara tanıklık etmiştir. Bu tarih, bir yandan uluslararası diplomasinin zirvesini, diğer yandan ekonomik bir uçurumun başlangıcını ve acı verici kayıpları simgeler. Modern devletler sisteminin temellerinden, gökyüzündeki bir efsanenin vedasına kadar 24 Ekim'in mirasını inceleyelim.1945: Birleşmiş Milletler Resmen Kuruldu
24 Ekim'in şüphesiz en önemli ve dönüştürücü olayı, 1945 yılında Birleşmiş Milletler'in (BM) resmen kurulmasıdır. İnsanlık tarihinin gördüğü en yıkıcı savaş olan II. Dünya Savaşı'nın (1939-1945) külleri üzerinde, "bir daha asla" mottosuyla yeni bir dünya düzeni inşa edilmeye çalışıldı. Savaşın galipleri, özellikle ABD, Sovyetler Birliği, Birleşik Krallık, Çin ve Fransa, 1920'lerde kurulan ve II. Dünya Savaşı'nı önlemede başarısız olan Milletler Cemiyeti'nin yerini alacak daha güçlü, daha etkili ve evrensel bir kurumun gerekliliğinde birleşti.26 Haziran 1945'te San Francisco'da 50 ülke tarafından imzalanan BM Antlaşması (Charter), 24 Ekim 1945'te, Güvenlik Konseyi'nin beş daimi üyesinin (Çin, Fransa, Sovyetler Birliği, Birleşik Krallık ve ABD) ve imza sahibi diğer ülkelerin çoğunluğunun onaylamasıyla resmen yürürlüğe girdi. Bu tarih, o günden bu yana "Birleşmiş Milletler Günü" olarak kutlanmaktadır.
BM'nin kuruluşu, uluslararası ilişkilerde yeni bir dönemin başlangıcı oldu. Temel amacı uluslararası barış ve güvenliği korumak, ülkeler arasında dostane ilişkiler geliştirmek, insan haklarını teşvik etmek ve ekonomik-sosyal kalkınma için işbirliği sağlamaktı. Her ne kadar Soğuk Savaş yıllarında Güvenlik Konseyi'ndeki veto hakkı nedeniyle sıkça kilitlense de, BM; salgın hastalıklarla mücadeleden (WHO), mülteci krizlerine (UNHCR), çocuk haklarından (UNICEF) küresel diplomasiye kadar sayısız alanda dünyanın ortak vicdanı ve eylem platformu olmaya çalıştı. Türkiye, BM'nin kurucu üyelerinden biri olarak bu tarihi antlaşmaya ilk imza atan ülkeler arasında yer almıştır.
1929: "Kara Perşembe" - Büyük Buhran'ın Fitili Ateşlendi
Eğer 1945 yılı diplomasinin bir zaferiyse, 1929 yılı 24 Ekim'i ekonomik bir felaketin başlangıcı olarak tarihe geçti. ABD'de "Kükreyen Yirmiler" (Roaring Twenties) olarak bilinen, görünüşte sonsuz bir refah ve spekülasyon döneminin ardından New York Borsası (NYSE) büyük bir çöküş yaşadı.24 Ekim 1929, "Kara Perşembe" (Black Thursday) olarak bilinir. O gün borsa, açılışından hemen sonra benzeri görülmemiş bir satış dalgasıyla sarsıldı. Hisselerin değeri hızla düştü, panikleyen yatırımcılar ellerindeki kağıtları ne pahasına olursa olsun satmaya çalıştı. Gün içinde yaklaşık 12.9 milyon hisse senedi el değiştirdi. Dönemin önde gelen bankacıları, piyasaya güveni tazelemek için büyük hisse alımları yaparak çöküşü durdurmaya çalışsa da, bu sadece geçici bir yara bandı oldu.
Kara Perşembe, beş gün sonra (29 Ekim 1929, "Kara Salı") yaşanacak olan çok daha büyük çöküşün habercisiydi. Bu olaylar silsilesi, ABD'de başlayan ve hızla tüm dünyaya yayılan 1929 Büyük Buhranı'nı (Great Depression) tetikledi. Milyonlarca insan işsiz kaldı, binlerce banka battı, fabrikalar kapandı ve küresel ticaret durma noktasına geldi. Bu ekonomik yıkım, sadece on yıl sonra II. Dünya Savaşı'na yol açacak olan siyasi istikrarsızlıkların ve aşırılıkçı ideolojilerin de zeminini hazırladı. 24 Ekim 1929, kapitalist sistemin en büyük krizinin başladığı gün olarak hafızalara kazındı.
1648: Westfali Barışı ve Modern Devletler Sisteminin Doğuşu
Tarihte çok daha geriye, 17. yüzyıla gittiğimizde, 24 Ekim yine bir "düzen kurucu" an olarak karşımıza çıkar. 1648'de imzalanan Westfali Antlaşması (Peace of Westphalia), Avrupa tarihinin en kanlı ve yıkıcı çatışmalarından biri olan Otuz Yıl Savaşları'nı (1618-1648) sona erdirmiştir.Bu savaşlar, başlangıçta Kutsal Roma İmparatorluğu içindeki Protestanlar ve Katolikler arasında bir din savaşı olarak başlamış, ancak zamanla Avrupa'nın büyük güçlerinin (Fransa, İsveç, İspanya, Avusturya) dahil olduğu karmaşık bir siyasi ve bölgesel egemenlik mücadelesine dönüşmüştü. Savaşlar, özellikle Almanya topraklarında muazzam bir yıkıma ve nüfus kaybına yol açmıştı.
24 Ekim 1648'de Münster ve Osnabrück şehirlerinde imzalanan bu antlaşmalar serisi, savaşı bitirmekle kalmadı, aynı zamanda uluslararası ilişkiler teorisinde bir devrim yarattı. Westfali Antlaşması, modern ulus-devlet sisteminin temeli olarak kabul edilir. İlk kez, devletlerin kendi sınırları içinde "egemen" olduğu, dış güçlerin (Papa veya İmparator gibi) iç işlerine karışamayacağı ilkesi (Westfali Egemenliği) benimsendi. Devletlerin toprak bütünlüğü ve siyasi bağımsızlığı kavramları pekişti. Bu antlaşma, Avrupa'daki siyasi haritayı yeniden çizdi ve dinin, devletlerarası ilişkilerdeki belirleyici rolünü azaltarak yerini ulusal çıkarlara bıraktı.
1975: Viyana Büyükelçisi İsmail Erez Şehit Edildi
24 Ekim, Türkiye Cumhuriyeti'nin diplomatik tarihi açısından en acı günlerden biridir. 1970'ler ve 1980'ler boyunca Türk diplomatlarını hedef alan ASALA ve diğer Ermeni terör örgütlerinin saldırıları, Türkiye'nin dış temsilciliklerinde büyük bir yara açmıştı.24 Ekim 1975 Cuma günü, Türkiye'nin Viyana (Avusturya) Büyükelçisi İsmail Erez ve makam şoförü Talip Yener, büyükelçilik binası yakınlarında pusuya düşürüldü. Otomatik silahlarla açılan ateş sonucu Büyükelçi Erez ve şoförü Yener olay yerinde şehit oldu. Saldırıyı "Ermeni Soykırımı Adalet Komandoları" (JCAG) üstlendi.
Bu saldırı, yurt dışında görev yapan Türk diplomatlarına yönelik sistematik terör kampanyasının en acımasız halkalarından biriydi. İsmail Erez, tecrübeli ve saygın bir diplomattı. Bu ve benzeri suikastlar, Türkiye'nin uluslararası alanda terörle mücadelesinin ne kadar zorlu olduğunu ve Türk hariciyecilerinin ne tür tehlikelerle karşı karşıya görev yaptıklarını acı bir şekilde gösterdi.
24 Ekim'de Yaşanan Diğer Önemli Olaylar
- 1795: Polonya'nın Üçüncü Kez Bölünmesi. Rusya, Prusya ve Avusturya, Polonya-Litvanya Birliği'nin kalan topraklarını da aralarında paylaşarak Polonya'nın siyasi varlığına 123 yıl boyunca son verdi.
- 1901: Annie Edson Taylor, bir fıçının içinde Niagara Şelalesi'nden kendini bırakan ve hayatta kalan ilk kişi oldu. 63 yaşındaki Taylor, bu tehlikeli gösteriyi şöhret ve para için yapmıştı.
- 1911: Amerikalı havacı Orville Wright (Wright Kardeşler'den biri), Kuzey Carolina'da bir planörle 9 dakika 45 saniye havada kalarak o döneme ait bir dünya rekoru kırdı.
- 1964: Zambiya, Birleşik Krallık'tan bağımsızlığını ilan etti. Kenneth Kaunda ülkenin ilk cumhurbaşkanı oldu.
- 2003: Efsanevi süpersonik yolcu uçağı Concorde, son ticari uçuşunu New York'tan Londra'ya gerçekleştirerek gökyüzüne veda etti. Yüksek işletme maliyetleri ve 2000 yılındaki trajik kaza, bu teknoloji harikasının sonunu getirdi.
